Skanseny
 

Osada Sitarska - Muzeum Ziemi Biłgorajskiej

Kogo kręci lolownia? Czy można kirzyć z bandużosą?

Tego dowiesz się w Zagrodzie Sitarskiej w Biłgoraju.

Zagroda Sitarska w Biłgoraju na Roztoczu, filia Muzeum Ziemi Biłgorajskiej. Poddana ochronie muzealnej in situ – bez przenoszenia na inne miejsce. Obecnie jedna z niewielu pozostałości po dawnej zabudowie Biłgoraja, kontrastująca z sąsiednimi blokami.. W zagrodzie szczególnie ciekawa ekspozycja pełnego zestawu narzędzi rzemieślniczych do produkcji sit – „płócienek” i otoków (łubów), a także oryginalny wystrój domu w takim stanie, w jakim zostawił go ostatni gospodarz.


Ponieważ Zagroda Sitarska jest poddana ochronie in situ – w miejscu, w którym stała oryginalnie, jej historia zaczyna się tam, gdzie historia sitarskiego budownictwa w Biłgoraju. A historia biłgorajskiego sitarstwa sięga już początków istnienia miasta (XVI wiek), gdy sitarze przywędrowali tu z Mazowsza i Ziemi Kieleckiej. Prawdopodobnie już wówczas stawiali zagrody w centralnej części miasta. Początki specyficznego dla Biłgoraja i okolic budownictwa zagród sitarskich datowane są na wiek XVII i XVIII. Podobnie jak w większości miast dawnej Lubelszczyzny, były to zagrody łączące budownictwo mieszczańskie z budynkami typowymi dla zagród wiejskich – spichlerzami, budynkami dla inwentarza, zamieszkujący je mieszczanie utrzymywali się bowiem z hodowli i rolnictwa. Także biłgorajscy sitarze poza pracą rzemieślniczą hodowali zwierzęta oraz uprawiali rolę.

Ze względu na historię miasta, do czasów współczesnych zachowało się bardzo niewiele przykładów oryginalnej zabudowy, bardzo skąpa jest także jej dokumentacja fotograficzno-ikonograficzna. Oryginalną zabudowę miasta niszczyły wojny XVII i XVIII wieku, z kolei II wojna światowa zniszczyła zabudowę z końca XVIII i XIX wieku. Drewniana zabudowa zachowana w centralnej części miasta wyburzona została w latach 60 i 70 XX wieku na potrzeby budowy osiedli domów wielorodzinnych, jak miało to miejsce przy ulicy Nadstawnej.

Dzięki staraniom miejscowych regionalistów, miłośników kultury, w latach 70 ochroną muzealną objęto jedną z nielicznych zachowanych oryginalnych zagród sitarskich z XIX wieku. Na rzecz ochrony zagrody działali kolejni dyrektorzy Muzeum Ziemi Biłgorajskiej (wówczas jeszcze: „Muzeum Rzemiosła Ludowego w Biłgoraju”) – Janusz Bętkowski, Roman Sokal. Dzięki inicjatywie Romana Sokala oraz Jana Góraka, ówczesnego wojewódzkiego konserwatora zabytków w Lublinie, uchroniono zagrodę przed rozbiórką i wpisano ją w rejestr zabytków. W połowie lat 70 Muzeum wykupiło zagrodę, która została poddana została ochronie muzealnej in situ – bez przenoszenia na inne miejsce. Zagroda została rozebrana na części, poddana pracom konserwatorskim oraz ponownie złożona. Trzeba przy tym zaznaczyć, że jedyną częścią, którą wówczas wymieniono, jest płot - dodano w nim między innymi więcej bram, podczas gdy oryginalnie była tylko jedna, od frontu. W 1976 roku zagroda została otwarta dla zwiedzających jako filia Muzeum.

Choć jeszcze w początkach lat 70 zagroda otoczona była podobną drewnianą zabudową, obecnie jest już ostatnią zagrodą pozostałą w oryginalnej formie na ulicy Nadstawnej i ogólnie jedną z niewielu pozostałości po dawnej zabudowie Biłgoraja. Asfaltowo-betonowe otoczenie zagrody nadaje jej niesamowity klimat - oryginalna zagroda sitarska kontrastuje z blokami mieszkalnymi. Wchodząc z asfaltowej szosy przez drewnianą bramę na porośnięte bujną trawą wnętrze zagrody, z ulami, kieratem, bieloną chałupą, odnosi się wrażenie cofania się w czasie.

W zagrodzie znajduje się dom mieszkalny z przedsionkiem, warsztatem tkackim, izbą białą i czarną kuchnią. Szczególnie interesujący jest w nim warsztat z wyeksponowanymi krosnami ręcznymi (tak zwanymi „krojscami”) i nożnymi do tkania „płócienek” oraz z ekspozycją starych sit, sit kolorowych i sit przygotowanych do transportu (fot. 15-30). W izbie białej wyeksponowano tradycyjne stroje odświętne sitarzy biłgorajskich, zdobione haftem lasowiackim (fot. 032 – 037). Szczególną uwagę zwraca tu też rosyjski samowar – pozostałość po gospodarzach domu, symbol odbywanych przez sitarzy podróży handlowych, a zarazem oznaka wysokiego statusu materialnego. Poza domem mieszkalnym w zagrodzie znajdują się budynki gospodarcze – drewutnia z maszynami do produkcji otoków (łubów) – kobylnicą i lolownią (fot.044, 045), spichlerz, wozownia oraz budynki na inwentarz, w których obecnie mieści się ekspozycja rzemiosła z Biłgoraja i okolic. Uwagę przykuwa zwłaszcza wyeksponowany w przejeździe elegancki pleciony ze słomy wasążek (fot. 056, 57). Podobnie jak samowar, także drzwi do spichlerza, wzmocnione kutymi gwoźdźmi, są oznaką wysokiego statusu materialnego gospodarzy. Na podwórzu wyeksponowano kierat konny oraz drążone ule kłodowe. Brama wjazdowa oraz furtka przykryte są dwuspadowymi daszkami krytymi gontem, co było typowe dla budownictwa biłgorajskiego (fot. 060).

Zagroda jest miejscem szczególnie przyjaznym i polecanym:

  • rowerzystom – jak mówi dyrektor zagrody: „Zdarza się, że przyjeżdżają rowerzyści po przejechaniu tras liczących kilka tysięcy kilometrów, więc jak można ich nie ugościć?”;
  • rodzinom z dziećmi – zagroda jest ogrodzona, nie ma szansy, że dziecko gdzieś się zgubi, może się spokojnie bawić na podwórzu;
  • kobietom – sitarze byli społecznością, w której kobiety miały szczególnie wysoką pozycję – w trakcie półrocznych nieobecności mężczyzn kobiety same pełniły funkcje publiczne, w tym strzegły wsi sprawując straż nocną. Miło odwiedzić miejsce o tak feministycznej proweniencji;
  • filmowcom – zagroda wielokrotnie stanowiła plener filmowy dla fabularyzowanych filmów dokumentalnych dotyczących m.in. II wojny światowej, etiudy kręcą tu studenci łódzkiej filmówki, a Robert Makłowicz uczył tu telewidzów gotować potrawy kuchni biłgorajskiej.

Gościom poszukującym dodatkowych atrakcji polecamy odwiedzenie Biłgoraja w trakcie cyklicznych imprez żegnania (tzw. Żałosne) i witania (tzw. Radosne) sitarzy wyjeżdżających na handel lub z niego powracających. Żałosne odbywa się w okolicach maja-czerwca, Radosne – w okolicach września, przy czym daty są płynne i uzależnione od pogody. Świętuje wówczas całe miasto – odbywają się inscenizacje, pokazy tradycyjnych metod produkcji sit, koncerty muzyki ludowej (w tym pieśni sitarskich) oraz lokalnych zespołów młodzieżowych, a miasto przykrywają płótna przedstawiające jego dawny wygląd (na przykład zamiast nowego ratusza zobaczyć można stary magistrat). Atrakcją imprez są specjalnie wydawane bezpłatne gazetki okolicznościowe, zawierające miedzy innymi regionalne przepisy, zagadki i słownik tajnego sitarskiego języka „okrętkowego” (bandużos – kobieta, kirzyć – pić wódkę).

Podczas Żałosnego i Radosnego spróbować można także specjałów kuchni regionalnej. Tym, którzy odwiedzą Biłgoraj nie w czasie imprezy, polecamy natomiast spróbowanie piroga biłgorajskiego. Piróg lub, wedle innej pisowni, pieróg, jest to danie oparte o trzy podstawowe składniki - kaszę gryczaną, ser i ziemniaki, które po rozdrobnieniu są mieszane ze sobą z dodatkiem masła i śmietany oraz zapiekane w cieście lub bez ciasta (tak zwany golas/goluch). Pieróg występuje zwykle w wersji wegetariańskiej – bez skwarek. Piroga kupić można w piekarniach (zwykle znika już około południa!) w wersji z ciastem, w znajdującej się niedaleko od Zagrody Restauracji Sitarskiej – w wersji bez ciasta (3,50zł), a także zamówić w Zagrodzie Sitarskiej.

Zofia Nawrocka



Informacje praktyczne

1. Adres fizyczny, adres mailowy

Zagroda Sitarska
ul. Nadstawna 32
Biłgoraj

muzeumbilgoraj@op.pl


2. Dostępność

Zagroda Sitarska otwarta jest od poniedziałku do piątku od 9:00 do 16:00, a w sezonie turystycznym od kwietnia do końca października także w co drugi weekend miesiąca od 10:00 do 15:00. Godziny otwarcia mogą się zmieniać zależnie od pogody, dlatego przed wizytą warto potwierdzić je telefonicznie.

Cena biletów – 2 zł normalne, 1zł ulgowe. Robienie zdjęć na zewnątrz i we wnętrzach – na razie bezpłatne.

Wszyscy pracownicy są przeszkoleni do oprowadzania po zagrodzie, jeśli zależy nam na oprowadzeniu przez pracownika merytorycznego warto umówić się wcześniej telefonicznie. Oprowadzanie jest darmowe.

Możliwość negocjowania ceny biletów w przypadku kilkudniowych plenerów artystycznych.

Psy są mile widziane, o ile są na smyczy.

Dla osób poruszających się na wózkach inwalidzkich dostępne jest niestety tylko podwórze, wozownia i przejazd. W wejściach do pozostałych pomieszczeń są schodki lub wysokie progi.

Samochody parkować można na ulicy naprzeciwko zagrody lub na parkingu miejskim przed restauracją „Pod Łabędziem” kilkanaście metrów od zagrody.

Rowery wprowadzać można na teren zagrody.

3. Oferta kulturalno-rozrywkowa

  • Lekcje muzealne

    W ofercie zagrody znajdują się lekcje muzealne dla dzieci, obejmujące dłuższe oprowadzanie po zagrodzie. Proponowane tematy dotyczą sitarstwa lub sitarstwa na tle historii i etnografii regionu lub Biłgoraja.

  • Zwierzęta

    Choć oryginalnie pomieszczenia na zachodniej ścianie zagrody przeznaczone były dla żywego inwentarza, obecnie nie są w zagrodzie trzymane żadne zwierzęta. Niemniej można tam spotkać psy, koty lub kuny, które zadomawiają się niezależnie od woli pracowników, choć też bez sprzeciwu z ich strony. Tylko pszczoły-squatterki musiały zostać wyprowadzone z zajętego ula, gdyż ich obecność zagrażała gościom zagrody, w tym zwłaszcza zaglądającym w każdy otworek dzieciom.

  • Pamiątki

    Najszersza gama biłgorajskich pamiątek (w tym sit), publikacji i przewodników sprzedawana jest w punkcie informacji turystycznej przy ul. Kościuszki 41/43. W Zagrodzie Sitarskiej kupić można przewodnik po zagrodzie.

  • Sesje zdjęciowe

    Za opłatą 30zł można w zagrodzie wykonać ślubną sesję zdjęciową.

  • Posiłek regionalny

    Grupom oferowana jest możliwość spożycia w zagrodzie tradycyjnego posiłku – pieroga/piroga biłgorajskiego lub krężałek. Piróg lub, wedle innej pisowni, pieróg, jest to danie oparte o trzy podstawowe składniki - kaszę gryczaną, ser i ziemniaki, które po rozdrobnieniu są mieszane ze sobą z dodatkiem masła i śmietany oraz zapiekane w cieście lub bez ciasta (tak zwany golas/goluch). Pieróg występuje zwykle w wersji wegetariańskiej – bez skwarek. Krężołki są to natomiast kiszone małe główki kapusty. Cena posiłku to około 6zł za osobę. Gościom indywidualnym polecamy Restaurację Sitarską przy ulicy 3 maja 21, oferującą poza wszechobecnymi pizzami czy pierogami także dania kuchni regionalnej (piróg biłgorajski – 3,50zł, duszone rydze - 14zł, kapuśniak po biłgorajsku – 7zł).

4. Imprezy

Najatrakcyjniejsze imprezy organizowane przez Zagrodę Sitarską to coroczne pożegnanie sitarzy opuszczających wieś w celach handlowych, zwane Żałosnym, oraz ich powitanie po powrocie, zwane Radosnym. Żałosne odbywa się w okolicach maja-czerwca, Radosne – w okolicach września, przy czym daty są płynne i uzależnione od pogody. Świętuje wówczas całe miasto – odbywają się inscenizacje, pokazy tradycyjnych metod produkcji sit, koncerty muzyki ludowej (w tym pieśni sitarskich) oraz lokalnych zespołów młodzieżowych, a miasto przykrywają płótna przedstawiające jego dawny wygląd (na przykład zamiast nowego ratusza zobaczyć można stary magistrat). Atrakcją imprez są specjalnie wydawane bezpłatne gazetki okolicznościowe, zawierające miedzy innymi regionalne przepisy, zagadki i słownik tajnego sitarskiego języka „okrętkowego” (bandużos – kobieta, kirzyć – pić wódkę).

Poza Żałosnym i Radosnym w Biłgoraju odbywają się także doroczne czerwcowe Dni Biłgoraja, w ramach których organizowane są pokazy tradycyjnego rzemiosła, koncerty, inscenizacje, jarmark.

5. Dojazd

  • Własnym samochodem

    Biłgoraj znajduje się w pobliżu trasy 79 Warszawa-Kozienice-Sandomierz-Kraków. W Sandomierzu trzeba odbić na wschód na Stalową Wolę.

    Łatwo można dojechać także z Lublina - cały czas drogą wojewódzką nr 835 przez Piotrków Pierwszy, Wysokie i Frampol do Biłgoraja (83,5 km).

  • Pociągiem

    Do Biłgoraja dojeżdżają tylko dwa pociągi - z Zamościa (przyjazd na miejsce w godzinach wczesnoporannych) i z Dębicy (przyjazd wieczorem). Oba kursują codziennie.

  • PKSem

    dokładny rozkład jazdy PKSów znajduje się tutaj: pks-bilgoraj.pl

  • Prywatnymi busami

  • Wycieczki jednodniowe

    Do Biłgoraja warto wybrać się na jeden dzień będąc w Lublinie lub Zamościu. Z obu miast możliwy jest dojazd własnym samochodem lub prywatnymi busami.

    • Dojazd z Lublina: z Lublina wyjedżamy na Ćmiłów i jedziemy cały czas drogą wojewódzką nr 835 przez Piotrków Pierwszy, Wysokie i Frampol do Biłgoraja (83,5 km). Co 10 minut z Lublina odjeżdżają do Biłgoraja prywatne busy http://www.anmar.info.pl/Rozklady.html.
    • Dojazd z Zamościa: z Zamościa wyjeżdżamy drogą na Szczebrzeszyn. Następnie można pojechać drogą nr 74 do Frampola i tam odbić na południe na Biłgoraj. Polecam jednak już w Szczebrzeszynie odbić na Biłgoraj i pojechać drogą przez Brody Małe, Żurawicę i zwłaszcza urokliwy Zwierzyniec.

6. Baza noclegowa

  • Agroturystyka

    Atrakcyjną propozycją noclegową w Biłgoraju i okolicach są gospodarstwa agroturystyczne. Adresy gospodarstw agroturystycznych na Roztoczu znaleźć można między innymi na stronie http://www.roztocze.net.pl/.

    Ofertę noclegową, w tym także gospodarstwa agroturystyczne i pokoje gościnne, z samego Biłgoraja znaleźć można tu: http://bilgoraj.com.pl/turystyka.php.

  • Schronisko

    W Biłgoraju działa sezonowe schronisko młodzieżowe:

    Szkolne Schronisko Młodzieżowe (sezonowe)
    Szkoła Podstawowa nr 1,
    ul. 3-go Maja 3
    23-400 Biłgoraj,
    tel. (084) 686-07-17, 686-19-04.

  • Pola namiotowe

    Pola namiotowe i kempingi w pobliżu Biłgoraja znajdują się m.in. w Suścu, Zwierzyńcu, Krasnobrodzie, Zamościu.

  • Hotele, pensjonaty, ośrodki wypoczynkowe

    Hotel DODO ul. Krzeszowska 61, 23-400 Biłgoraj, tel. (084) 686-59-59, fax 686-67-73
    www.hoteldodo.com.pl, e-mail: recepcja@hoteldodo.com.pl

     

    Motel DB ul. Włosiankarska 2, 23-400 Biłgoraj, tel. (084) 686 76 20, fax 688 08 60
    www.moteldb2000.com.pl, e-mail: info@moteldb2000.com.pl

    Leśny Ośrodek Edukacyjno-Szkoleniowy SOSNA ul. Zamojska 104, 23-400 Biłgoraj, tel. (084) 686-47-35, fax (084) 686 42 59
    www.lublin.lasy.gov.pl/bilgoraj, e-mail: nadlesnictwo.bilgoraj@lublin.lasy.gov.pl

     

    Zajazd Nadrzecze Nadrzecze 3A, 23-400 Biłgoraj, tel. (084) 688 40 37, 662 217 638
    www.zajazdnadrzecze.pl

     
  • Sale konferencyjne

    Sale konferencyjne wynająć można m.in. w Hotelu DODO (www.hoteldodo.com.pl), w Ośrodku Edukacyjnym SOSNA (www.lublin.lasy.gov.pl/bilgoraj), w Szkole Muzycznej (tel. 846880779, e-mail: psmbj@lbl.pl).

7. Działalność naukowo-badawcza

    Zagroda Sitarska prowadzi działalność naukowo – badawczą w zakresie sitarstwa. Najciekawszą kolekcję stanowi zbiór kompletnych zespołów narzędzi do produkcji i transportu sit. Cenne zbiory archiwalne dotyczące sitarstwa biłgorajskiego znajdują się także w posiadaniu Muzeum Ziemi Biłgorajskiej, którego Zagroda Sitarska jest częścią. Są to po pierwsze prywatne zbiory regionalisty Michała Pękalskiego, stanowiące zresztą trzon zbiorów muzeum. W archiwach muzeum znajduje się około 10 wywiadów z biłgorajskimi sitarzami, nagranych przez M. Pękalskiego w latach 60 XX w., oraz zbiór spisywanych przez Pękalskiego piosenek, opowieści, zwyczajów, przykładów języka „okrętkowego” (tajnego języka sitarzy). Muzeum posiada także zbiory fotografii i starych pocztówek dokumentujące proces produkcji sit. życia biłgorajskich sitarzy.

  • Publikacje

    • Jerzy Waszkiewicz, Zagroda sitarska (informator), Muzeum Ziemi Biłgorajskiej w Biłgoraju, Biłgoraj 2003.

  • Wybrane pozycje z zasobów biblioteczki:

    • Michał Pękalski, O sitarstwie i sitarzach biłgorajskich, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław 1961;
    • Roman Sokal, Zagroda sitarska w Biłgoraju, Muzeum Okręgowe w Zamościu 1978.

8. Informacje dodatkowe

skanseny.net





Więcej zdjęć

 

Pomóż rozwijać etnografię w internecie.

WESPRZYJ NAS